1 Kasım 2020 Pazar

Web Tabanlı Eski Türkçe Sözlük ( 6. - 9. Yüzyıl)

Eski Türkçe Sözlük ( 6. - 9. Yüzyıl )






Tuğrul ÇAVDAR   ulduz@ktu.edu.tr

10,233 sözcük içeren bu sözlük yazılımı Göktürk ve Uygur harfli yazıtlarda/eserlerde geçen söz varlığını içerir ve aşağıdaki kaynaklardan dėrlenmiştir:

1- Hüseyin Namık Orkun, "Eski Türk Yazıtları", Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1942.
2- Ahmet Caferoğlu, "Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü", Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 260, 1968.
3- Mehmet Ölmez, "Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan'daki Eski Türk Yazıtları", BilgeSu Yayıncılık, 3. baskı, Ankara, 2015.
4- Hatice Şirin User, "Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi", Kömen Yayınları, 2. baskı, Konya, Ekim 2010.
5- Fikret Yıldırım, Erhan Aydın, Risbek Alimov, "Yenisey-Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig", BilgeSu Yayıncılık, Ankara, 2013.
6- Talat Tekin, "Irk Bitig, Eski Uygurca Fal Kitabı", Öncü Kitap, Ankara, 2004.
7- Erhan Aydın, "Uygur Kağanlığı Yazıtları", Kömen Yayınları, Konya, Ekim 2011.
8- Rysbek Alimov, "Tanrı Dağı Yazıtları, Eski Türk Runik Yazıtları üzerine bir İnceleme", Kömen Yayınları, Konya, Ocak 2014.
9- İsmail Doğan, Zerrin Usta, "Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı", AltınPost Yayınları: 202, Ankara, 2014.

57 yorum:

  1. Emeklerinize sağlık, çok önemli bir çalışma yapmışsınız.

    YanıtlaSil
  2. Murat Beydağı5 Kasım 2020 16:58

    Helâl olsun emeğinize sağlık yolunuz her daim açık olsun.

    YanıtlaSil
  3. Öncelikle elinize, emeğinize, yüreğinize sağlık. Çok güzel bir çalışma olmuş. Yalnız çözemediğim konular var, yanlış anlamayın amacım çokbilmişlik yapmak değil yalnızca öğrenmek. 1-Bazı sözcüklerin üzerine * koymuşsunuz ne amaçla koyduğunuzu belirten açıklamasını bulamadım. Derlemelerden önce alt açıklama şeklinde ekleseniz çok güzel olurdu.2- Çok fazla Sanskritçe sözcük kullanmışsınız Türkçeye oldukça uzak bir dil olduğunu düşünüyorum. Yanılıyorsam düzeltilmek isterim. Amaç dili yadırgı sözcüklerden arındırmak olmalı. Arapça, farsça sanskritçe, latince .... hepsinden arındırılmalı. (Olabildiği kadar) 3- Bu sözlüğü uygulama şeklinde sunma olanağınız varsa telefonda kullanılabilmesi güzel olurdu diye düşünüyorum VAROLUN KUT BULUN Necati YILDIZ

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. 1- Bu sözlük http://www.tamga.org/2017/05/web-tabanl-gokturkce-sozluk.html ve http://www.tamga.org/2019/06/web-tabanl-eski-uygurca-turkce-sozluk.html nin birleştirilmiş halidir. * lerin açıklamaları bu iki bağlantıda yazılı.
      2- Eski Uygurcada çok fazla Sanskritçe söz vardı. Caferoğlu bu sözcüklere sözlüğünde yer verdiği için yazılımın veritabanına eklenmiştir. Lütfen Eski Uygurca sözlüğün açıklamasına bakın.
      3- Zaten var:
      http://www.tamga.org/2016/12/android-tabanl-gokturkce-turkce-sozluk.html
      http://www.tamga.org/2019/06/android-tabanl-eski-uygurca-turkce.html
      http://www.tamga.org/2020/11/android-tabanl-eski-turkce-sozluk.html

      Sil
    2. Bilgilendirme için sağolun.

      Sil
  4. Eski türkcede kullanilan kelimelerin latin harfleriyle yazili oldugu bir kaynak önerebilirmisiniz.Tesekür ederim

    YanıtlaSil
  5. hocam emeğinize sağlık google çevirici gibi yazdığımız Türkçe cümleyi eski Türkçeye bütünsel çeviri yapan bir uygulama yok mu veya bu tür bir çalışmanız var mı?

    YanıtlaSil
  6. Güzel bir çalışma. Eski Türkçede sanat, resim ve heykel ve ilgili sözcüklerin ne olduğunu merak ediyordum. Çok teşekkür ederim

    YanıtlaSil
  7. Bod kelime çoğul eki olan "an" ekini alarak "Bodan(𐰉𐰆𐰑𐰣)" kelimesini oluşturmuş olabilirmi? Bodun kelimesinin doğrusu bodan olabilirmi?

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. bodun sözünün bod ile bağlantılı olduğu tartışmasız bir gerçek olsa da anlamı çoğul değil, daha çok "halk" zaten yapısı tekil; -n ile bitiyor. altay dillerinde çoğul türeten ortak üç yapı var
      -z/-s(A)
      -d/-t(A)
      -lAr/-nAr/-rA
      bunun türkçedeki yansıması
      kağan > kağat
      tiğin > tiğit
      gibi tekilinin sonundaki -n sesinin -t yapılmasıyla ya da
      oğul > oğlut
      gibi sözün sonuna -t eklenmesiyle çoğul türetiliyor. bu örnekten anlaşılacağı üzere türkçede -n tekil yapıdır. karahanlı döneminden önce bunun çoğul olduğu örnek yoktur. er > eren ise aslında farsça "eran" çoğul yapısının etkisidir. bod ile bodun kesinlikle bir biri ile köken açısından ilişkili iki söz. bod kayı boyu gibi toplumsal bir yapıyı belirtir. bodun ise, örneğin göktürk devletini oluşturan ve içinde çok çeşitli boylar dışında yerleşik şehirlerin de bulunabileceği devletin yönettiği topraklardaki tüm halkı, ya da adı belirtilirse o halkın bir kesimini belirtir. bodun tek başına söylenirse devletin halkını, ama örneğin "kögmen bodun" diye belirtirse kögmen ve çevresinde yaşayan halkı belirtir. özetle 21inci yüzyıl parametrelerimizle "halk" kavramına daha çok karşılık geliyor.

      Sil
  8. 𐰠𐰤𐰔𐰀:𐰽𐰍𐰞𐰶:𐱃𐰆𐰍𐰺𐰞:𐰋𐰏𐰢:𐰽𐰉𐰞𐰶𐱃𐰀:𐰣𐰣𐰚𐰇𐰼:𐰭𐰞𐰢𐰦𐰀:𐰋𐰃𐰼:𐰽𐰉:𐰚𐰇𐰼𐰢𐱅𐰢:𐱅𐰃𐰠:𐰸𐰆𐰺𐰢𐰆:𐰣𐰣𐰚𐰇𐰼:𐰽𐰉𐰣𐰀:𐰃𐰘𐰠𐰚:𐰋𐰃𐰠𐰢𐰔:𐱅𐰼𐰾𐰤𐰀:𐰼𐰾𐰼:𐰃𐰘𐰠𐰚:𐰋𐰃𐰠𐰼:𐱅𐰼:𐰨𐰴:𐰉𐰆:𐰽𐰉𐰞𐰺:𐰘𐰭𐰃:𐱅𐰇𐰼𐰜𐰲𐰀:𐰽𐰭𐰺𐰢:𐰉𐰆:𐰭𐰞𐰢𐰑𐰀:𐰾𐰚𐰃:𐱅𐰇𐰼𐰜𐰲𐰀:𐰽𐰉𐰞𐰺:𐰉𐰺:𐰍𐰆

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Nankör'ün doğrudan karşılığı KökTürk ve Uygur üsüklü eserlerde ve Divan-ı Luğat it-Türk'te geçmemiş. Ama minnetsiz: basıgsız, unçsuz. teşekkürsüz: utlısız kullanabilirsiniz.

      Sil
  9. Bört ile bürt arasındaki fark nedir? börttüm/bürttüm âşık olmağa eşdeğer midir? Bört/bürt doğrudan his midir?

    YanıtlaSil
  10. Türkçe-eski Türkçe sözlük yok mu?

    YanıtlaSil
  11. Göktürkçe sözlük çıkarmayı düşünür müsünüz? Alıcısı çok olabilir.

    YanıtlaSil
  12. "Orhun yazıtlarında orman sözü geçmez yış orman demek değildir" sayın Kazım Mirşan.

    YanıtlaSil
  13. Hocam "Belinay" isminin doğru yazılışı nasıl olmalıdır? Belin kelimesi güzellik anlamlarına gelir araştırdığım kadarıyla. Fakat buradan bakınca korku anlamına gelen 𐰭 ile yazılan bir versiyonu var. O zaman Belin sözcüğündeki n 𐰭 değil 𐰤 olmalı değil mi? Veya Belin yazarkenki e veya i, 𐰅 anlamına gelme ihtimali var mıdır? Yani toparlayacak olursak Belinay ismi şunlardan hangisi gibi yazılmalıdır?: 𐰋𐰠𐰤𐰖 ⸱ 𐰋𐰠𐰭𐰖 ⸱ 𐰋𐰅𐰠𐰤𐰖 ⸱ 𐰋𐰃𐰠𐰤𐰖

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. KökTürkler ve eski Uygurlar döneminde ( 6. -9. yy) "beliŋ" sözcüğü "korku" anlamına gelir. Buradaki e açıktır, ŋ de artdamaksıldır. DLT'te de (1072)
      beliŋ = düşman gelmesi yüzünden halka düşen ürküntü ve korku,
      beliŋçi = çok korkak, çok ürkek
      beliŋlemek = korku ile uykusundan s ıçramak, hayvan habersizce bir şeyden korkup sıçrayarak ürkmek
      olarak geçer. Bu beliŋ = 𐰋𐰠𐰭 olarak yazılır. Beliŋay = 𐰋𐰠𐰭𐰖 olur.

      Sil
    2. Hocam fakat ismin etimolojilerine baktığımda "Eski Türk toplumlarının inanışlarında gökyüzü ve gökyüzü cisimleri, kutsal kabul edilmekteydi. Özellikle ayın geceleri yeryüzünü aydınlatması, kutsal bir ışık ile açıklanırdı. Belinay ismi, bu kutsal durumu kasteden bir sözcüktür. Geceleri insanların yolunu aydınlatan ay ışığının, su üzerine yansıması, ismin anlamıdır." gibi metinlere ulaşıyorum. Üstelik bir kız ismine bu anlamlar verilmesi mantık açısından anlamsız kılıyor. Ama Eski Uygurlar ve KökTürkler dönemine gidersek bu veriler yetersiz kalabilir gibi. Daha çok mitolojik bir terim. Biraz belirsiz olduğundan (eğer farklı bir düşünceniz bulunuyorsa söyleyebilirsiniz hocam) bunu direkten ince N (n1 , 𐰤) ile mi yazmalıyız hocam?

      Sil
    3. Ben mitolojik bir terim olduğuna emin değilim. Adın etimolojisine veya anlamına nereden bakıyorsunuz? İnternet sitesi mi? Türk Mitolojisi'ndeki en güvenilir kaynak:
      Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (2 cild), Türk Tarih Kurumu, 1993, Ankara (1280 sayfa).
      2. cilddeki 16. bölüm Ay ile ilgilidir. Tüm kitabı tarattım, Belin diye bir sözcük geçmiyor.
      Akademik olmayan yazılara, internet sitelerine itibar etmeyin.
      Kızım doğduğunda 4 ay ona ad aradım. İnternet sitelerinde Türkçe diye önerilen adlar ne Türkçe idi, ne de anlamları doğruydu. Kaynaklarım KökTürkçe sözlük, Eski Uygurca sözlük ve DLT idi. Mitolojik bir ad arasaydım Ögel'in kitabını da tarardım.
      Yine de olan olmuş, ad verilmişse ince n ile yazmak gerekir: Belinay = 𐰋𐰠𐰤𐰖

      Sil
    4. Anladım hocam, teşekkür ederim bilgiler için. Adı vermemiştim henüz. Önerilerinize bir bakacağım.

      Sil
  14. Değerli hocam bu tür sözlükleri hazırlamak için hangi tür yazılım/araç kullanmak gerekli? Meslek sırrı olarak söylemeye de bilirsiniz. Allah kut versin.

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Bizde sır yok. Sır gözüyle baksak üniversitede hocalık yapamayız. Web tabanlı yazılımları HTML+JavaScript ile, Android tabanlı yazılımları Android Studio'da Java platformunda kodluyoruz.

      Sil
    2. Sağolun hocam. Bir gün yazılımda gelişirsem bir eski Türkçe sözlüğü alır hazırlarım Allah göstersin.

      Emeklerinize sağlık.

      Sil
  15. Hocam keşke adam akıllı biri çıksa da şu kökleri tüm eklerle maksimum sayıda sözcük türetse.

    Seç-'in yanında adru-, ödür-, talula- gibi farklı nüanslı sözcükler var. Hepsini o kadar fazla varyantta yapabilirsin ki.

    Yalnızca seçmek üstünden deneyelim:
    Seçiş
    Seçsimek
    Seçigsemek
    Seçgi
    Seçig
    Seçik
    Seçim
    Seçmek/Seçme
    Seçiglig
    Seçiklig
    Seçişlig
    Seçimlig
    Seçinmek (kendi etken olan dönüşlü eylem)
    Seçilmek
    Seçiliş
    Seçilgi
    Seçiniş
    Seçgen
    Seçingen

    Daha birçok ek olabilir ve varyant üretebiliriz. Ayrıca her sözcüğe verebileceğimiz bir sürü nüans olabilir(dilde bir sözcüğün bağlama göre anlam değiştirmesi çok normaldir, bir tek bizimkiler korkuyor bundan nedense)

    YanıtlaSil
  16. Hocam bazıları esen sözcüğü âsândan alıntı diyor. Kafam karıştı. Âsân rahat, esen anlamına da geliyor etimolojik olarak. Alıntı sözcük kullanmayı sevmiyorum, ihtimali de beni geriyor.

    Hocam esen, esengü, esenlük yerine oŋ ve oŋluk kullansam olur mu? oŋal-, oŋalt-, oŋar- sözcüklerinde oŋ sağlık anlamında. Eee oŋay da âsân anlamında. Günümüz orta asyasında doğru anlamı da var.

    Kısaca Oğuzcada sağ ile kurulam tüm tümceleri Göktürkçe oŋ ile yazsam olur mu hocam?

    YanıtlaSil
  17. Hocam maaş sözcüğü için yal demişsiniz, yal günümüzde köpek yemi demek. O gün maaş demektir de, şimdi köpek yemi demek.

    keçinmeklük desem olur mu?

    YanıtlaSil
  18. Hocam bugün Türkiye Türkçesi olan -sal ekinin eski Türkçesi nedir? -ıl diyeceğim, ancak eski işlevi de o mu? Ya da -luk mu?

    Örnek tümceler:
    Bu devletsel konular
    Toplumsal konulardır bunlar
    Küresel savaşlar sürmektedir
    Karasal iklimdir bu.
    Uluslararasısal işlerdir bunlar.

    Bu beş tümceyi çevrilebilir misiniz zahmet olmasa?

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. -sel/sal a karşılık bir ek yok. Eskiden devlet konu(su), kara iklim(i) şeklinde söylenirdi. Zaten devletsel konular, devlet konuları'ndan çok da uzak değil anlam olarak.

      Sil
    2. Sağolun hocam.

      Ancak "ilgili olma" anlamı için -luk olur mu?

      -î🇸🇦 / -ic🇺🇸 / -al🇫🇷
      Bu ortak anlamlı eklerin karşılığı -luk olur mu hocam?

      Devletî : İllük
      Umumî : Kamagluk
      Ulvî : Bedüklük

      Sil
    3. tam olmayabilir ama +dem eki direk sal'a karşılık geliyor

      tenri = tenridem = tanrısal

      Bazen nispet dışında sal eki yakın manada kelimeler türetir
      Duygu - Duygusal
      Burada nispetliğin dışında farklı bir kelime türetmiş ve o da dem ekinde var

      er - erdem

      Bu yüzden eğer yeni icatlar veya tıp terimlerini türkçeye entegre ederken dem dam eki birebir sal ekini karşılar, şahsi fikrim

      Sil
    4. Hocam patğamwar kelimesi unutulup daha sonra farça üzerinden geri mi aldık? Farsça ile Sanskritçe aynı dil ailesine mensuplar ve biz sanskritçede bu kelimeyi alıp unutup daha sonra farsçadan aldık? Doğru mu?

      Sil
    5. https://tamga.ktu.edu.tr/2020/09/islamla-ilgili-eski-turkce-sozcukler.html
      Çok haklısınız, öyle oldu. Unuttuğumuz dönemde yalavaç/savçı kullandık.

      Sil
    6. -lXk eki günümüzdeki -iyet eki için de kullanılabilir (Haysiyet: At agırlık, Cumhûriyet: Alku adaşlık gibi) , -î/sel/sal eki için de kullanılabilir (Ulusal, Millî: Köklik). Yani sözcüğüne göre değişebilir.

      Sil
    7. Hocam "Alku adaşlık" türetiminizin etimolojisini azıcık açabilir misiniz?

      Sil
  19. Hocam lise öğrencisiyim.

    Kitap ve defterlerimin üstüne ad-soyad, şube ve sınıf yazan kağıt yapıştırıcam. Ancak ad-soyad, şube ve sınıfı yazarken latin alfabeli modern Türkçe yanına "/" koyup Göktürk Türkçesiyle Göktürk alfabelisini yazmak istiyorum.

    Ad ve soyadın Göktürkçesi ve Göktürk alfabesiyle yazılışı nedir? Adda eskiden ilk hece uzun olduğundan ad sözcüğü 𐰀𐱃 mı olur?

    Peki sınıf ve şube sözleri için Göktürkçesi ve Göktürk alfabesiyle yazılışı nedir?

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Dediğin gibi "ad" daki a uzun ünlüdür ve a'nın yazılması lazım ama Yollug Tigin bazen yazmamış (Örn: Törük budun atı küsi yok bolmazun tiyin...). Ama ben olsam, uzun ünlü olduğu için a'yı yazarım. Dolayısıyla
      Ad = At = 𐰀𐱃

      Eskiden soyad diye bir kavram yoktu. Ama illâ bir şey kullanmak istiyorsan soy = oguş
      Soyad = Oguş At = 𐰆𐰍𐱁𐰀𐱃

      Sınıf, şube kavramları eski Türkçede yok. Ama

      Sınıf (bölük) = Bölüg = 𐰋𐰇𐰠𐰏
      Şube (parça, kısm) = Yartan = 𐰖𐰺𐱃𐰣

      kullanabilirsin.

      Sil
    2. Sağolunuz hocam.

      Sil
  20. Değerli hocam, konum bildiren "-lı" eki eskiden nasıldı?

    Bahsettiğim ek:
    Almanya+lı
    İstanbul+lu
    Asya+lı
    Dünya+lı

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Merhaba, Orhun Türkçesinde hep bodunun adıyla seslenme olmuştur. Bu şekilde -lı şeklinde bir kullanım olmadı. Ya Alman veya Alman bodun gibi. İlla zorlama yapmak gerekirse, İstanbul ilinte (İstanbul vatanından), Asya ilinte = Asya bodun, Yirtinçü (dünya) bodun = Yirtinçü ilinte şeklinde bir kullanım olabilir.

      Sil
    2. Sağolun hocam.

      Sil
  21. Hocam eski Türkçede kavramlar daha çok ayrı sözcükleri birleştirmek yerine niteleyerek mi oluyordu?

    Bitig yazınca karşımıza çıkan kavramlardan yola çıkarak bu sonuca vardım.

    Çünkü sözcük birleştirmek ile iki ayrı sözcüğün birbirini nitelemesi ayrı şeyler gibi geliyor bana, he yanlış düşünüyor da olabilirim.

    An bitig
    Ötüg bitig
    vb
    Arasında boşluklu vermişsiniz. Orijinal yazılarda da böyle mi? Genelde sözcük birleştirmeli kavram türetmelerinde böyle mi oluyor?

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Metinlerde bazen birleşik, bazen ayrı yazılmıştır. Ama gerçekte iki sözcüktür. Bilge Kagan da bazen bitişik yazılmıştır. "Üzetengri basmasar, asrayir telinmeser ..." diye devam eden meşhur cümlede üze ve Tengri birleşik, asra ve yir birleşik yazılmıştır, ama ayrı sözcüklerdir.

      Sil